- HIV (Human immunodeficiency virus) là virus gây suy giảm miễn dịch ở ngƣời, tấn công hệ thống miễn dịch của cơ thể, tiêu hủy dần các tế bào miễn dịch tạo thuận lợi cho các nhiễm trùng cơ hội, rối loạn thần kinh, và các khối u gây tử vong cho ngƣời bệnh.

- AIDS (acquired immunodeficiency syndrom): hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải là hội chứng nặng nề, giai đoạn muộn của bệnh do HIV gây nên.

Các phƣơng thức lây truyền:

+ Quan hệ tình dục: quan hệ đồng giới và khác giới.

+ Đƣờng máu: truyền máu bị nhiễm (95%), nghiện ma túy dùng cùng bơm

tiêm (0,67%), cán bộ y tế bị kim châm (0,4%).

+ Từ mẹ sang con: lây truyền HIV từ mẹ sang con (LTMC) là sự lây truyền từ ngƣời mẹ bị nhiễm HIV sang trẻ sơ sinh trong các giai đoạn mang thai (trong tử cung), quá trình chuyển dạ, cho con bú. Nếu không đƣợc điều trị dự phòng, tỷ lệ lây truyền HIV từ mẹ sang con là khoảng 25-40%.

2.1. Các giai đoạn lâm sàng: 4 giai đoạn

- Giai đoạn sơ nhiễm: hội chứng giả bệnh tăng bạch cầu đơn nhân nhiễm trùng hoặc giả cúm: sốt, đau đầu, mệt mỏi, đau cơ. Sƣng hạch ở cổ, nách. Phát ban dạng sởi hoặc sẩn ngứa trên da, viêm màng não nƣớc trong. Những biểu hiện này sẽ hết trong vòng 7-10 ngày

- Giai đoạn suy giảm miễn dịch sớm (số lƣợng TB CD4 > 500 TB/ ml): ngƣời bệnh không có biểu hiện gì trên lâm sàng nhƣng trong máu có HIV và trở thành nguồn lây cho ngƣời khác. Giai đoạn này kéo dài từ 5-20 năm hoặc lâu hơn.

- Giai đoạn suy giảm miễn dịch trung gian (200 < CD4 < 500 TB/ml): sốt kéo dài trên 38o C, sụt cân dƣới 10% trọng lƣợng cơ thể mà không có lý do. Viêm da, niêm mạc miệng, sẩn ngứa, viêm nang lông, zona ở da.

- Giai đoạn suy giảm miễn dịch nặng nề (TB CD4 < 200 TB/ml: nguy cơ nhiễm trùng cơ hội nặng hoặc u ác tính của AIDS. Hội chứng suy mòn: sút cân trên 10% trọng lƣợng cơ thể, sốt, tiêu chảy kéo dài. Viêm phổi do Pneumocystis carinii, Toxoplasma não, nấm thực quản, lao ngoài phổi, Kaposi sarcoma….

2.2. Xét nghiệm:

- Xét nghiệm HIV: phát hiện các kháng nguyên hoặc kháng thể liên quan đến HIV trong mẫu bệnh phẩm.

+ Phƣơng pháp gián tiếp: test nhanh (Determine HIV-1/2, Oralquick HIV 1&2, HIV Spot, Genie I HIV1/HIV2). Miễn dịch men ELISA. Western Blot: xét nghiệm khẳng định, miễn dịch điện di, độ đặc hiệu cao do xác định đƣợc các kháng thể đặc hiệu của các kháng nguyên khác nhau của HIV. Ngoài ra còn có xét nghiệm kháng thể huỳnh quang gián tiếp (IFA) và miễn dịch kết tủa phóng xạ (RIPA).

+ Phƣơng pháp trực tiếp: phát hiện trực tiếp HIV thông qua tìm kháng nguyên P24 của virus, tìm gen của virus HIV là ARN hay AND của tiền virus, nuôi cấy phân lập virus

- Các phƣơng cách xét nghiệm HIV tại Việt Nam, phụ thuộc vào mục tiêu:

+ Phƣơng cách I (áp dụng cho công tác truyền máu): dƣơng tính với 1 trong các thử nghiệm nhƣ ELISA, SERODIA, hay thử nghiệm nhanh.

+ Phƣơng cách II (áp dụng cho giám sát trọng điểm): dƣơng tính cả 2 lần xét nghiệm bằng 2 loại sinh phẩm với nguyên lý và chuẩn bị kháng nguyên khác nhau.

+ Phƣơng cách III (áp dụng cho chẩn đoán các trƣờng hợp nhiễm HIV): dƣơng tính với cả 3 lần xét nghiệm bằng 3 loại sinh phẩm với nguyên lý và chuẩn bị kháng nguyên khác nhau. Nếu kết quả không đồng nhất, phải xét nghiệm lại hoặc gửi mẫu máu xét nghiệm nơi khác.

- Chẩn đoán HIV ở trẻ em sinh ra từ mẹ nhiễm HIV.

Tất cả trẻ em này xét nghiệm phát hiện kháng thể đều cho kết quả dƣơng tính. Kháng thể HIV của mẹ tồn tại lâu dài ở trẻ nhỏ, với trẻ không bị nhiễm HIV, lƣợng kháng thể này mất dần và sẽ hết vào tháng 9 đến trƣớc 18 tháng tuổi. Trẻ ≥18 tháng tuổi, xét nghiệm kháng thể dƣơng tính theo phƣơng thức III nghĩa là trẻ đã bị nhiễm

HIV. Chẩn đoán bằng xét nghiệm trực tiếp HIV PCA-AND để phát hiện tiền virus ở

trẻ 6 tuần tuổi có hiệu quả cao.

1. Dự phòng sớm lây truyền HIV cho phụ nữ 2. Phòng tránh mang thai ngoài ý muốn cho phụ nữ

nhiễm HIV 3. Can thiệp cho phụ nữ nhiễm HIV mang thai 4. Các dịch vụ

chăm sóc, hỗ trợ và điều trị thích hợp cho cặp mẹ và

con sau sinh

-Thông tin, giáo -Tƣ vấn và cung -Chăm sóc thai nghén -Các dịch vụ can

dục và truyền cấp các biện -Tƣ vấn và xét nghiệm thiệp cho bà mẹ .

thông thay đổi pháp tránh thai. -Đánh giá giai đoạn -Các dịch vụ can

hành vi . -Tƣ vấn xét lâm sàng và miễn dịch thiệp cho trẻ phơi

-Tƣ vấn và XN nghiệm HIV -Điều trị DPLTMC nhiễm .

HIV cho phụ nữ -Tƣ vấn thực -Thực hành sản khoa -Các dịch vụ can

-Khuyến khích hiện tình dục an an toàn. thiệp cho trẻ nhiễm

trì hoãn quan hệ toàn -Điều trị cho trẻ sinh HIV.

tình dục đối với ra từ bà mẹ nhiễm

thanh thiếu niên HIV.

-Thực hành tình -Tƣ vấn nuôi dƣỡng

dục an toàn trẻ sau sinh

-Phát hiện sớm

và điều trị kịp

thời các nhiễm

khuẩn lây truyền

qua đƣờng tình

dục

3. CÁC CAN THIỆP LÂY TRUYỀN HIV TỪ MẸ SANG CON: 4 thành tố

3.1. Sử dụng thuốc kháng retrovirus

Mục tiêu: giảm tải lƣợng virut ở ngƣời mẹ và giảm sự phơi nhiễm của thai.

- Điều trị phòng lây truyền mẹ con (LTMC): sử dụng ngắn hạn ARV giảm lây truyền HIV mẹ-con. Nguyên tắc: điều trị ARV càng sớm càng tốt..

- Điều trị bệnh: sử dụng lâu dài ARV do sức khỏe ngƣời mẹ (TCD4 ≤ 350 tế bào /mm3 không phụ thuộc giai đoạn lâm sàng; hoặc giai đoạn lâm sàng 3, 4, không phụ thuộc TCD4) và cũng có tác dụng dự phòng LTMC.

Phác đồ phòng LTMC (Bộ y tế, ban hành ngày 2/11/2011):

Mẹ

Khi mang thai AZT (Zidovudine) 300mg x 2lần/ngày, uống hàng ngày từ tuần thai thứ 14 hoặc ngay khi phát hiện nhiễm HIV sau tuần thai thứ 14

cho đến khi chuyển dạ

Khi chuyển dạ - AZT 600mg + 3TC 150mg + NVP 200mg.

- Sau đó 12 giờ một lần AZT 300mg + 3TC

150mg cho đến khi đẻ.

Sau đẻ AZT 300mg + 3TC 150 mg ngày 2 lần trong

7 ngày

Con Mẹ điều trị AZT

trƣớc sinh trên 4 tuần NVP liều đơn 6mg uống một lần ngay sau sinh + AZT 4mg/kg uống ngày 2 lần

Mẹ điều trị AZT

trƣớc sinh chƣa đủ

4 tuần NVP liều đơn 6mg uống một lần ngay sau khi sinh + tiếp tục AZT 4mg /kg uống 2 lần

một ngày trong 4 tuần

3.2. Các can thiệp sản khoa trong giai đoạn chuyển dạ và sinh con

Mục đích: giảm tối đa sự phơi nhiễm của thai nhi với HIV từ các dịch cơ thể

của mẹ, và các yếu tố nguy cơ LTMC.

- Tuân thủ nguyên tắc vô khuẩn chung. Sát khuẩn đƣờng sinh dục trong quá

trình đỡ đẻ bằng dung dịch Chlorua de Benzalkonium hay Chlorhexidin 0,2.

- Cán bộ y tế đảm bảo cuộc chuyển dạ và sinh con an toàn, nhiệt tình, chu đáo

không kỳ thị, phân biệt đối xử.

- Hạn chế tối đa thủ thuật gây tổn thƣơng da và niêm mạc cho mẹ và con khi chuyển dạ (không bấm ối sớm, Forceps, giác hút, đặt điện cực vào đầu thai nhi, không cắt TSM quá sớm để hạn chế chảy máu).

- Mổ lấy thai: mổ lấy thai chủ động hoặc trƣớc khi vỡ ối có thể làm giảm nguy cơ lây truyền mẹ con từ 50-80% khi phối hợp với ARV. Do nguy cơ của phẫu thuật, không khuyến cáo mổ lấy thai hệ thống cho sản phụ nhiễm HIV. Bộ Y Tế quy định “chỉ mổ lấy thai khi có chỉ định sản khoa”.

- Trạm y tế xã không có khả năng điều trị dự phòng ARV cho mẹ và sơ sinh khi chuyển dạ và sau đẻ do vậy cần giới thiệu sản phụ nhiễm HIV tới các cơ sở sản khoa (tối thiểu tuyến huyện) có cung cấp dịch vụ PLTMC.

3.3. Can thiệp sau sinh

- Chăm sóc sản khoa: theo dõi hậu sản, co hồi tử cung, chảy máu, nhiễm trùng

- Điều trị dự phòng lây truyền HIV tiếp tục theo phác đồ

- Tƣ vấn và giới thiệu chuyển tiếp đến cơ sở chăm sóc và điều trị HIV/AIDS và khẳng định tình trạng nhiễm HIV. Tƣ vấn phƣơng thức nuôi con an toàn.

Chăm sóc sơ sinh:

+ Cắt rốn sớm ngay sau đẻ, càng sớm càng tốt.

+ Tắm ngay sau khi cắt rốn hoặc lau khô dịch trên ngƣời trẻ bằng khăn mềm, dễ thấm nƣớc, hạn chế lau và kỳ trên bề mặt da.

+ Hạn chế hút dịch ở đƣờng mũi - hầu - họng, bằng các loại sonde mềm, áp lực <100mmHg hoặc dùng bóng hút, thao tác nhẹ nhàng,tránh tổn thƣơng mũi họng,

+ Trẻ sơ sinh sau đẻ tốt nhất phải đƣợc dự phòng ARV trƣớc 72h.

+ Khi xuất viện cần giới thiệu đƣa trẻ đến các cơ sở nhi khoa khi trẻ đƣợc 6 tuần tuổi, dùng thuốc dự phòng các bệnh nhiễm trùng khác, theo dõi và xét nghiệm cho đến khi khẳng định tình trạng HIV, đồng thời với việc theo dõi tăng trƣởng và tiêm chủng.